Međunarodna konferencija "SRBIJA I REGIONALNE INTEGRACIJE", Institut za međunarodnu politiku i privredu
„Pitajte prosečnog čoveka ko je napisao drame Hamlet, Romeo i Julija, Kralj Lir i Otelo, i u najvećem broju slučajeva samouvereno će vam, kao iz topa, odgovoriti: Besmrtni bard iz Stratforda na Avonu. Priupitajte ga ko je autor Šekspirovih soneta i videćete da ćete dobiti isti ovaj nelogičan odgovor. Potom ista pitanja postavite stanovitijim književnim detektivima koji već godinama tu i tamo iskrsavaju i nemojte se iznenaditi ako dobijete odgovore poput: Ser Fransis Bejkon, Kraljica Elizabeta, a možda i Agrarna Reforma“.[1]
Lažna je i populistička teza da istoriju pišu pobednici. Istina je da istoriju, najčešće, pišu istoričari. Oni ponekad imaju sreće pa su im sagovornici svedoci nekog vremena ili događaja. U velikom broju slučajeva, istoričari sa različitih krajeva sveta imali su slične stavove u vezi sa okolnostima i razlozima zbog kojih su se događali ratovi, revolucije, recesije...
Ako prethodna dva pasusa, citat Vudija Alena i dokazivu premisu da su najbitnije istorijske činjenice iz XX veka plod koncenzusa svedoka i stručnjaka, uzmemo kao osnovu za ovaj kratki tekst, videćemo u kakvoj su vezi apsurd i kulturna politika u Srbiji danas. Naime, da ste sredinom prošlog veka priupitali većinu građana Srbije ko je oslobodio Jugoslaviju u Drugom svetskom ratu, kao iz topa bi vam odgovorili: Saveznici i partizani. Da ste to isto pitanje postavili tada opskurnim a nešto kasnije državotvornim istoričarima, moguće je da bi ste dobili drugačije odgovore. Ovo poređenje samo deluje dramski, a zapravo je dramatično.
Jednog jutra nestala je zemlja koju smo smatrali domovinom. Nestale su zastava, grb, himna doduše nešto kasnije, ali nestao je i geografski oblik rodne države. Mediji, ministarstva, bukvari počeli su da plasiraju novu istoriju a tada vladajuća ideološka koalicija SPS, SANU i SPC sigurnom rukom primenjivala je Orvelovsku preporuku da „Onaj ko kontroliše prošlost kontroliše budućnost“. Upravo tako je sve i počelo – u pozorištu je revitalizovana Golubnjača Jovana Radulovića, tekst za decu koji govori o ustaškim pogromima nad Srbima, heroj pozornice JDP-a bio je Knez Pavle Slobodana Selenića.[2]
Zdravko Šotra je snimio Boj na Kosovu u čijim se kadrovima vide traktori a glumci nose satove, dok je mnoge slavske zabave uveličavala knjiga Magnum Crimen Viktora Novaka. O značaju ove knjige za tadašnju srpsku kulturnu politiku govori i činjenica da je Magnum Crimen koji je prvi i jedini put objavljen 1948. u Hrvatskoj, reizdat od strane beogradske „Nove knjige“ 1986., a zbog velikog interesovanja napravljeno je još jedno izdanje i to, po mnogo čemu fatalne, 1989. godine. Tema knjige je razvoj klerikalizma u Hrvatskoj od kraja XIX veka do Drugog svetskog rata, što je, po Novaku, kasnije dovelo i do „klerofašizma“, savezništva Katoličke crkve u Hrvatskoj i ustaškog pokreta. Ovo obimno delo (1119 strana) čije je ponovno objavljivanje imalo za cilj potpirivanje mržnje na liniji Srbija – Hrvatska, u sebi je sadržalo mnoge osnove kasnijeg vokabulara i tvrdnji koji su koristili potpirivači rata koji je poèeo u decembru 1991. Evo samo jednog od citata koji je mogao poslužiti srpskim nacionalističkim političarima da podsete narod na razloge zbog kojih se treba ponovo mašiti oružja: „Mnogi su sladokusci zamjerali Ocu Domovine (tj. Anti Starčeviću) što je poznatu pasminu (tj. Srbe) nazvao "vlaškim nakotom". Kao da Vlasi nisu ljudi, van živine, koje se kote. Tko dobro luči, dobro uči. Treba dobro razlučiti stare hrvatske Vlahe – pastire od smeća što su ga Turci sa svih strana zgrnuli u ostanke drevne kraljevine Hrvatske.”[3]
Verodostojnost sadržaja Magnum Crimen nije tema ovog teksta, već su tema vreme i okolnosti u kojem je odlučeno da se ovakvi pasusi ponovo nađu na policama i u svesti srpskih građana, što je upravo suština jedne perfidne i veoma promišljene medijske kampanje čiji je zadatak bio da stvori bazu za kasnije političko delovanje vladajućih stranaka.
Podatak da je film Zdravka Šotre Boj na Kosovu snimljen uz mnogi amaterizam ne stoji u ovom tekstu kao kuriozitet, već kao dokaz da se tadašnjoj državi žurilo da što pre, kroz kanale kulture, ozvaniči i isproba novu kulturnu politiku koja će stvoriti plodno tle za kasniju tektonsku političku promenu, što raspad države svakako jeste. I dalje ne postoji detaljan zbornik koji se bavi kulturnim i umetničkim stvaralaštvom i manipulacijama kroz kulturu u Srbiji tokom devedesetih godina. Presek stanja izgleda otprilike ovako: sa jedne strane postojao je vladajući, režimski, sistem vrednosti dok je sa druge, uz pomoć tadašnjeg Soroš fonda, grupa umetnika pružala otpor dominantnom modelu. U sredini su bili oni koji su pseudo-subverzivno snimali anti-ratne filmove, pomognuti ratničkim novcem RTS-a. (npr. Emir Kusturica – Underground, Srđan Dragojević – Lepa sela, lepo gore). Televizija, pozorište, film, vizuelne umetnosti bili su tako podeljeni na tri modela delovanja, a nemogućnost da većina dela iz ovog perioda preživi sud vremena, govori o tome kako su sva tri bila suštinski pogrešno postavljena. „Patriotski” je doneo kičastu popularizaciju slavske i monarhistièke estetike, „Sorosovci” su svoju estetiku pretežno gradili na ideološkoj odbrani od prethodne, dok se Kusturičin i Dragojevićev pristup o tome da „su svi krivi” ili da je za rat zaslužan metafizički „drekavac iz tunela” samo su produbljivali nepostpojanje kulturnog uporišta u navedenom periodu.[4]
Ipak, „patriotska” kulturna politika imala je svoje istorijske gorke plodove čiji ukus osećamo do današnjeg dana. Srbija je i posle 5. oktobra 2000. nastavila sa snažnim, možda još eksplicitnijim revizionizmom perioda II svetskog rata, i nedovoljno odlučnim sagledavanjem sopstvene krivice u ratovima sa kraja devedesetih. Kombinacija ova dva trenda čini da smo danas, ideloški, mnogo dalje od moderne, građanske i evropske Srbije nego što smo to bili pre 1991.
Uništavanje komunističkih simbola, promena imena ulica, škola, trgova bila je važna moneta u borbi za glasače, čak i u vremenu pre svrgavanja režima Slobodana Miloševića. Podsetiću da je jedan od prvih poteza vlasti koalicije „Zajedno“ u Beogradu, po priznavanju izborne krađe 1996.- 1997. bila da sa zgrade Skupštine grada skine petokraku i zameni je orlom. Konfuzija koju su građani imali u vezi sa tim šta su „dobri” a šta „loši” simboli prošlosti, menjala se iz godine u godinu tokom poslednje dve decenije. Neodgovorne vlasti, nepromišljene kulturne politike, ostrašćeni istoričari i suviše tolerantni kanali tzv. „druge Srbije” čine da ova zbunjenost i dalje traje. Ličnosti od ugleda koje se pojavljuju na B92, u nedeljniku „Vreme“, emisiji „Peščanik“, internet glasilima „E-novine“ i „Novi Radio Beograd“ predstavljaju deo fronta u kome i dalje ne postoji jasan koncenzus o vremenu koje je najmarkatnija i najključnija od svih kljuènih istorijskih tačaka, a to je Drugi svetski rat u Srbiji. Ovi će se intelektualci lako složiti u vezi sa Haškim tribunalom, zločinima u Srebrenici ili Vukovaru ali je Drugi svetski rat na ovim prostorima i dalje tema, o kojoj postoje dva „legitimna” mišljenja, te se neće smatrati za nekoherenciju ako neko, recimo osuđuje bombardovanje Sarajeva a u isto vreme smatra da je četnički pokret bio duboko anti-fašistički. Intelektualni konformizam može da se podvede pod slobodu ali i pod neodgovornost. Zbrkani pojmovi, konfuzija, nepreciznost u iščitavanju simbola i dijalektike Drugi svetski rat-Period socijalizma-Raspad Jugoslavije, upravo su ključno mesto u kojem vodeći deo srpskog društva mora da pokaže odlučnost i zrelost.
Post-petooktobarska vlast bila je suviše zauzeta visokom politikom, pa su kultura, umetnost i mediji bili marginalizovani ili pak na vetrometini, vođeni dubioznim ministrima, zamenicima i urednicima (Dragan Kojadinović, Bora Ðorðević, Aleksandar Tijanić). Afere u kulturi, namešteni konkursi, privatizovan javni servis kod građana stvaraju utisak da se kulturna matrica konstantno menja, da je nestabilna, i da se kulturi ne može verovati. Elita “otkopava Dražu” i kad tuguje nad Srebereničkim masakrom. Zločini nad kosovskim Albancima su tema koje se ne dotiču ni najhrabrije perjanice liberalne Srbije. Sve ovo je dijagnoza trenutnog stanja, koje provocira i zabrinjava.
“Društva takođe mogu da odgovore na veliku traumu tako što će promeniti svoju kulturu. Pogubno iskustvo Drugog svetskog rata nateralo je Nemačku i Japan da dožive preobražaj i da se od dve potpuno militarizovane zemlje pretvore u sasvim pacifističke”.[5]
Nerazjašnjeni stav vladajuće stranke prema antifašistièkom tekovinama srpskog naroda kao i marginalizacija Narodno – oslobodilačke borbe, važan su činilac opšteg idejnog posrnuća savremene Srbije. Slovenija, Bosna i Hercegovina, Crna Gora i Hrvatska na vreme su razumele potrebu da se ono najbolje iz prošlosti istakne, i time pokuša da se uspostavi veza sa modernom Evropom, kojoj je antifašizam jedna od osnovnih, ako ne i temeljna tekovina. Izjava Hrvatskog predsednika Stjepana Mesića, kojom se osvrnuo na ovogodišnju komemoraciju žrtvama u Blajburgu, dovoljno je deskriptivna: ''Komemoracija bleiburškim žrtvama pretvorila se u jedan ustaški dernek koji plaća Hrvatski sabor, a visoki državni dužnosnici tamo su to mirno odgledali i nijednom riječju nisu se od toga ogradili''
Izgovorena osuda nije samo poruka porodici Evropskih naroda, već i jasan signal biračima koji su u maju izašli na opšte izbore u Hrvatskoj.
Kroz ovaj primer iz susedne Hrvatske vidimo kako može i kako treba da se vodi politika koja je u interesu modernizacije ali i u interesu građana kojima su, posle raspada zemalja u kojima su živeli, potrebne kvalitetne kolektivne vrednosti.
Ipak, ako po Marksovom receptu ne želimo samo da tumačimo svet, već i da ga menjamo, jedini način je da se stvori kulturni obrazac, plan koji bi uključivao objektivno tumačenje prošlosti, stvaranje prioriteta u sadašnjosti i projektovao načine na koje se Srbija, kroz kulturu, stvaralaštvo i medije može što lakše razračunati sama sa sobom. Naravno, ovo bi zahtevalo da se elite odreknu „ketmanisanja”, da se političari odreknu političkih poena koje donosi „pomirenje četnika i partizana”, a da se narod hrabro suoči sa bližom i daljom prošlošću.
Ovaj napor stoji prvenstveno na Ministarstvima kulture i prosvete, čije čelnike stalno treba podsećati na rečenicu koju je Vili Brant izgovorio kada je klekao pred spomenikom poginulima u Varšavskom getu: „Venac nije dovoljan”.
Država koja sa ponosom ističe „zasluge” Draže Mihajlovića i Gavrila Principa, a menja imena ulica koje nose nazive važnih ljudi i datuma iz anti-fašistièke borbe, svojim susedima mora da ponudi mnogo više od venca, a svojim građanima mnogo više od liturgija kojima se samo zaustavlja saobraćaj, ali ne doživljava katarza.
Cultural Policy As A Mean To Narrow The Differences In The Views Of The Recent History Among Ex-Yugoslavian Countries, And As Such, A Way To Bring Them Closer Together
In the years immediately after the Dayton, and later on, Kumanovo agreement, Serbia was shaken by the historical revisionism unheard of in modern times, which even intensified after the changes brought by the events of October 5th, 2000.
Since then, the interpretation of modern history of Yugoslavia and, in a broader sense, Europe from 1941 to 1999, wildly differs in Slovenia, Croatia and Montenegro on one, and Serbia on the other side, and it seems that the gap is getting ever more significant. In my opinion, consistent and targetet cultural policy, coupled with the strong and respectable educational institutions (universities, higher educational establishments, etc) could bring an end to this situation by imposing somewhat more objective views about the above mentioned period.
It is becoming more evident than ever that action needs to be taken by the Government (especially by Ministries for Culture and Education) to enable Serbian society to face up to its own mistakes in the past but also to realistically understand its merits. This would be a sound foundation for cultural, and possibly overall convergence with its ex-Yugoslavian neighbors. One of the foundations for such a convergence would be the common anti-fascism movement of the WWII, which is, except in Serbia, strongly emphasized these days.
All this would probably lay a foundation for people of Serbia to better understand the causes, and consequences, of the wars in ex Yugoslavia.
- Vudi Alen, Kratak ali koristan vodič kroz građansku neposlušnost, Solaris, Novi Sad, 2007
- Analiza teatarskog repertoara i dominantnog kulturnog modela pred raspad Jugoslavije može se naći u diplomskom radu "Pozornica u senci vešala" – Beogradska pozorišta 1989. – 1995., autor Jelena Ðurović, FDU, Beograd, 2001.
- Viktor Novak, "Magnum Crimen", Nakladni zavod Hrvatske, Zagreb, 1948, str. 939
- Pavle Levi, "Raspad Jugoslavije na filmu", Solaris, Novi Sad, 2009
- Semjuel P. Hantington (prir.) "Kultura je važna", Plato, Beograd, 2004, str. 12
